कोशी प्रदेश ः आर्थिक सामाजिक रूपान्तरण र समृद्धिको प्रस्ताव

                                                          प्रथम कोशी प्रदेश अधिवेशन

२०८० असोज १२–१३, बिराटनगरमा प्रस्तावित

संयोजक क. शेरधन राई

सदस्य क. हिक्मत कार्की

सदस्य क. सुबोधराज प्याकुरेल

कोशी प्रदेश कमिटी

नेकपा एमाले

                                                                             खण्ड १

१.१  वैचारिक पृष्ठभूमि

·       जनताको वहुदलीय जनवादले हाम्रो देश सामन्तवाद, दलाल नोकरशाह पुँजीवाद र वैदेशिक थिचोमिचोमा रहेको भनेर वर्णन गरेको छ।

·       पार्टीको नवौँ महाधिवेशनले २०६२/६३ को परिवर्तनलाई मौलिक ढङ्गले सम्पन्न पुँजीवादी-जनवादी क्रान्तिको रूपमा विश्लेशण गरेको छ।(विधानमहाधिवेशनको राजनीतिक प्रतिवेदन)

·       समाजवादका आधार तयार गर्दै अघि बढ्ने सामाजिक-आर्थिक रूपान्तरणको कार्यक्रम अर्थात

जनताको वहुदलीय जनवाद नै हाम्रो तात्कालिक कार्यक्रम हो।(उही)

·       वर्तमान मुख्य चुनौती भनेको समाजवादको आधार तयार गर्दै अघि बढने मुख्य कार्यदिशा भएको स्थिति हो।(उही)

·       समाजवाद-उन्मुख आर्थिक प्रणालीको आधार निर्माण गर्दा पुरानो विरासत र चुनौती सहित मूलतः निम्न कुरामा ध्यान दिनु पर्ने हुन्छः (उही)

                    1.     उत्पादनका साधनमा सबैको पहुँच र विस्तार।

                   2.     योग्यता अनुसारको काम र काम अनुसारको पारिश्रमिक।

                    3.      राष्ट्रिय पुँजी निर्माण मार्फत स्वाधीन अर्थप्रणालीको विकास।

                   4.     सर्वसुलभ शिक्षा, स्वास्थ्य र सामाजिक सेवाहरूको प्रत्याभूति।

                   5.     आय र सम्पत्तिको पुनर्वितरण मार्फत लोककल्याणकारी राज्यको स्थापना तथा सर्वकालिक सामाजिक सुरक्षा।

                   6.      आर्थिक, सामाजिक, साँस्कृतिक र लैङ्गिक विभेदको अन्त्य एवं सहभागितामूलक उत्पादन र विकास पद्धति।

                   7.     तदनुकुलको उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्बन्धको विकास मार्फत तीब्र आर्थिक विकास।

·       जनताको बहुदलीय जनवादले हामीलाई प्रतिष्पर्धामा श्रेष्ठता हासील गरेर जनताको सेवा गर्ने जन अभिमत प्राप्त गर्ने दिशा निर्देश गरेको छ।

·       जननेता मदन भण्डारीले बारम्बार भन्नु हुन्थ्यो कि जुनसुकै र जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि हामी जनताको सुख दुःखमा उनिहरूको साथमा उनीहरूको असल गोरू सरह जोतिन तयार रहने छौँ।०४८ सालको चुनाव पछि प्रमुख प्रतिपक्षी दलको नाताले उहाँले भन्नु भएको थियो, जनताले हामीलाई जनताको एजेण्डा सहित सत्ताको खबरदारी गर्न र समाधानका जनवादी वैकल्पिक उपाय सहित कृयाशील रहन खटाएका हुनाले हामी त्यही भूमिकामा रहने छौँ।

१.२ जनताको बहुदलीय जनवादको बिकासको रणनीति

o   देशको औद्योगिकरण र समाजको पर्याप्त भौतिक बिकास बिना योग्यता अनुसारको काम र काम अनुसार दाम दिने समाजवादी समाजको निर्माण गर्न सकिन्न।त्यसकारण अहिले राष्ट्रिय पूँजी र उद्योगको बिकास सुनिश्चित गर्नु पहिलो र अनिवार्य काम हो।त्यसको निम्ति सामन्तवाद र साम्राज्यवादको अन्त्य गर्नु जरुरी छ।हाम्रो वर्तमान क्रान्तिको सामाजिक, आर्थिक चरित्र पूँजीवादी जनवाद हो।हाम्रो लक्ष्य जनवादी व्यवस्था स्थापना गर्नु हो।यो पहिलो काम पूरा गरेर मात्र हामी समाजवादको निम्ति अघि बढ्न सक्छौँ। (पाचौँ महाधिवेशन बाट पारित)

o   हाम्रो जनवादी अर्थव्यवस्थाको आधारभूत चरित्र मिश्रित अर्थतन्त्र हो जसमा समानता एवं सामाजिक न्यायमा आधारित भएर श्रमजीवीहरू, निम्न आय भएका गरीबहरू तथा पिछडिएका जाति,समुदाय र क्षेत्रको उत्थानमा राज्यको अग्रणी भूमिका रहने छ। (उही)

o   यसमा सफलता हासिल गर्न निजी क्षेत्रको पूर्ण र सक्रिय संलग्नता आवश्यक हुने छ।निजी क्षेत्रलाई बिशेष गरी आर्थिक बृद्धिदर उच्च पार्ने, रोजगारी सिर्जना गर्ने, विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिष्पर्धा गर्ने निर्यातमूलक उद्योग संचालन आदिमा प्रोत्साहित गरिने छ।(उही)

o   जमीनको प्रकृति, माटो र हावापानी आदिको आधारमा खद्यान्न नगदे वाली, पशुपालन र फलफूलको विकासको योजनाबद्ध रुपले अघि बढाउँदै कृषिको आधुनिकीकरण गर्ने र कृषि क्षेत्रलाई कुटिर एवं आधुनिक उद्योगको स्थापना, प्रवर्द्धन र विकासमा योगदान पुय्राउने किसिमले विकास गर्ने।(उही)

१.३  स्थानीय विकास

o   व्यापक जनसहभागिताद्वारा स्थानीय तहमा उत्पादनबृद्धि, रोजगार प्रवर्द्धन र शीप विकासको कार्यक्रम अभियानको रूपमा संचालन गर्ने।(उही)

o   विकास निर्माणका कार्यहरूमा जनप्रतिनिधिका साथै उपभोक्ताहरूलाई पनि प्रत्यक्षरूपमा संलग्न गराई योजना तर्जुमादेखि कार्यान्वयन, सुपरीवेक्षण र संरक्षण गर्ने व्यवस्था गर्ने।(उही)

o   जबजले अवलम्बन गरेका प्रमुख रणनीतिहरू बिस (२०) सुत्रमा अभिलेख गरिएको छ।(जनताको बहुदलीय जनवादको आर्थिक नीति तथा कार्यक्रम, विकासको जनवादी बाटो) । यसै अनुसार एमालेको पहिलो जनपक्षीय सरकारले आफ्नो गाऊँ आफै बनाउँ को कार्यक्रम अन्तर्गत सबै स्थानीय तहलाई रु ३ लाखको दरले जनसहभागिता जुटाई सिर्जनात्मक काम गर्ने अख्तियारी पठाएको थियो। नौ स को कार्यक्रम अन्तर्गत

(१) स्थानीय सडक (२)साना सिँचाई (३) स्वच्छ पिउने पानी (४) शिक्षा र साक्षरता (५) सुलभ स्वास्थ्य (६) शिपमूलक तालीम र रोजगारी (७) सामुदायिक बृक्षारोपण (८) साना जलविद्युतको बिकासबाट ग्रामीण विद्युतिकरण तथा (९) घरेलु तथा साना उद्योगको विकास एकैसाथ, गर्ने गरी आधारभूत तह केन्द्रित समन्वयात्मक कार्यक्रम ल्याएको थियो।(उही)

१.४  संवैधानिक प्रवन्ध

·       नेपालको इतिहासमा पहिलो पटक हामी सार्वभौमसत्तासम्पन्न नेपाली जनताद्वारा जारी गरिएको संविधानको भाग-३ अन्तर्गतको मौलिक हक र कर्तव्यको धारा (१६) देखि (४६) सम्म (३१) वटा मौलिक हक र धारा (४८) अन्तर्गत नागरिकका कर्तव्य निरुपण गरेको छ।

·       त्यस बाहेक भाग-४ अन्तर्गत राज्यका निर्देशक सिद्धान्त, नीति तथा दायित्व भनी धारा (५०) देखि धारा (५४) सम्ममा १०३ उपधाराहरूमा त्यसको बिवेचना गरिएको छ।अरू देशमा निर्देशक सिद्धान्तलाई राज्यले ध्यान दिनुपर्ने तथा कुनै अदालतमा दाबी गर्न नपाइने विषयका रुपमामात्र राखिन्छ। तर हाम्रो संविधानको धारा (५२), (५३) र (५४) अनुसार राज्यको दायित्वको रूपमा उल्लेख गर्दै धारा (५३) अनुसार सरकारले उपलब्धिको प्रतिवेदन राष्ट्रपति मार्फत संसदमा पेश गर्ने र धारा (५४) अनुसार राज्यका निर्देशक सिद्दान्त, नीति र दायित्वको प्रगतिशील कार्यान्वयन भए नभएको अनुगमन र मूल्यांकन गर्न संघीय संसदमा संसदीय समिति रहने प्रवन्ध गरेको छ।

·       यति विस्तारित र जनताका आधारभूत सामाजिक सांस्कृतिक तथा आर्थिक अधिकारको प्रत्याभूति गरिएको संविधान अन्य देशमा पाइन्न।धारा (२१) अपराध पीडितको हक, धारा (२४) छुवाछूत तथा भेदभाव विरुद्धको हक, धारा (३०)स्वच्छ वातावरणको हक, धारा (३२) भाषा तथा संस्कृतिको हक, धारा (३३) रोजगारीको हक, धारा (३६) खाद्य हक (३७) आवासको हक, धारा(३८) महिलाको हक, धारा (३९) बालबालिकाको हक, धारा(४०) दलितको हक,धारा (४१) ज्येष्ठ नागरिकको हक, धारा (४२) सामाजिक न्यायको हक, र धारा (४४) उपभोक्ताको हक जस्ता नागरिकका अधिकारहरू अरु देशमा आवश्यकता अनुसार कानुन बनाएर वा कार्यकारी आदेश मार्फत कार्यान्वयन गरेको पाइन्छ।

१.५  अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिवद्धताको सन्दर्भमा हाम्रो विकास नीति

सन् २०३० सम्ममा विश्वलाई सन्तुलित, न्यायपूर्ण, साझेदारीयुक्त, समावेशी र दिगो विकासको लागि तत्पर बनाउने लक्ष्य सहित जारी दिगो विकास लक्ष्यका हामी पनि साझेदार हौँ।यसका ५ स्तम्भहरू छन्, (१)पृथ्वी (२)मानव (३)समृद्धि (४)शान्ति र (५)साझेदारी।दिगो विकास लक्ष्यका १७ मध्ये  समुन्द्री जीवनसँग सम्बन्धित बुँदा (१४) बाहेक सबै हामीसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छ।यी लक्ष्यहरु निम्नानुसारका छन्

(१)         सबै ठाउँबाट सबै प्रकारका गरिबीको अन्त्य गर्ने

(२)        भोकमरीको अन्त्य गर्ने, खाद्य सुरक्षा तथा उन्नत पोषण सुनिश्चित गर्ने र दिगो कृषिको प्रवर्द्धन गर्ने

(३)        सबै उमेर समुहका व्यक्तिका लागि स्वस्थ जीवन सुनिश्चित गर्दै समृद्ध जीवन प्रवर्द्धन गर्ने

(४)        सबैका लागि समावेशी तथा समतामूलक गुणस्तरीय शिक्षा सुनिश्चित गर्ने र समृद्ध जीवन प्रवर्द्धन गर्ने

(५)        लैङ्गिक समानता हासिल गर्ने र सबै महिला, किशोरी र बालिकालाई सशक्त बनाउने

(६)        सबैका लागि स्वच्छ पानी र सरसफाईको उपलब्धता तथा दिगो व्यवस्थापन सुनिश्चित गर्ने

(७)        सबैका लागि किफायती, विश्वसनीय, दिगो, र आधुनिक उर्जामा पहुँच सुनिश्चित गर्ने

(८)        भरपर्दो, समाबेशी र दिगो आर्थिकवृद्धिकालागि पूर्ण र उत्पादनमूलक रोजगारी र मर्यादित कामको प्रवर्द्धन गर्ने

(९)        उत्थानशील पुर्वाधारको निर्माण, समावेशी र दिगो औद्योगीकरणको प्रवर्द्धन र नवीन खोजलाई प्रोत्साहन गर्ने

(१०)       मुलुक भित्र तथा मुलुकहरूबीचको असमानता हटाउने

(११)       शहर तथा मानव बसोबासलाई समावेशी, सुरक्षित, उत्थानशील र दिगो बनाउने

(१२)       दिगो उपभोग र उत्पादन प्रणाली सुनिश्चित गर्ने

(१३)       जलवायु परिवर्तन र यसको प्रभाव नियन्त्रण गर्न तत्काल पहल थाल्ने

(१४)       दिगो विकासका लागि महासागर, समुन्द्र र समुन्द्री साधन स्रोतहरूको दिगो प्रयोग तथा संरक्षण गर्ने

(१५)      स्थलीय पर्यावरणको संरक्षण, पुनर्स्थापना र दिगो उपयोगको प्रवर्द्धन गर्ने, वनको दिगो व्यवस्थापन गर्ने, मरुभूमिकरण र भुक्षय रोक्ने तथा जैविक विविधताको संरक्षण गर्ने

(१६)      दिगो विकासको लागि शान्तिपूर्ण र समावेशी समाजको प्रवर्द्धन गर्ने, सबैको न्यायमा पहुँच सुनिश्चित गर्ने र सबै तहमा प्रभावकारी,जवाफदेही र समावेशी संस्थाको स्थापना गर्ने

(१७)      दिगो विकासका लागि विश्वव्यापी साझेदारी सशक्त बनाउने र कार्यान्वयनका लागि स्रोत साधन सुदृढ गर्ने।

१.६  अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवको सन्दर्भमा हाम्रो विकास नीति

सन् १९२१ मा रुसी क्रान्तिको सफलता पश्चात लेनिनद्वारा प्रस्तावित नयाँ आर्थिक नीति लागु गरिएको थियो।उक्त नीतिले राष्ट्रिय उद्योग र कृषिलाई स्वतन्त्रतापूर्वक सञ्चालन गर्न दिने भनिएको थियो।आधारभुत संरचना, केन्द्रीय बैंक र संवेदनशील तथा आम नागरिकलाई सहज उपलव्ध गराउनु पर्ने उत्पादन र सुबिधा बाहेकका सबै उद्यम व्यवसायलाई निजी क्षेत्रले सञ्चालन गर्न पाउने स्वतन्त्रता दिइएको थियो।चीनमा कृषकको समूह बनाएर आफ्नो उत्पादनको स्वतन्त्र ब्यापार गर्न दिने नीति पश्चात त्यहाँको कृषिले फडको मारेको हो।भियतनाम, लाओस लगायत ल्याटिन अमेरिकी देशको अनुभवले पनि यहि बताउँछ।कार्ल मार्क्सले पुँजीको निजीकरण र उत्पादन सम्बन्धको सामाजिकीकरणको सैद्धान्तिक ब्याख्या गर्नु भएको छ।पुँजीको यथेष्ट विकास नहोउन्जेल गरीबी बाँड्न सकिएला समृद्धि बाँड्न सकिन्न।पुँजीको अर्थात उद्यमशीलताको विकास व्यक्तिको सिर्जनशीलतामा आधारित हुन्छ।व्यक्तिले तबमात्र आफ्नो सिर्जनशीलताको उपयोग गर्नसक्छ जब उसले स्वतन्त्रतापूर्वक आफ्नो क्षमताको उपयोग गर्न पाउँछ।हामीले यतिबेला लिने नीतिले एकातिर पुँजीको विकासलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्छ भने सँगसँगै पुँजी र श्रमिक दुबै बीचको सम्बन्धलाई सामाजिक न्यायमा आधारित बनाउँदै लग्नु पर्छ।पुँजी र उत्पादक शक्ति, अर्थात सबै प्रकारका श्रमजीवी संगको सम्बन्धलाई समन्यायिक (Equity based) बनाउनु पर्छ।उत्पादक शक्तिको उत्पादनशील क्षमतालाई बढाएर उनीहरूको सौदावाजीको लागि अनुकूल अवस्था सिर्जना गर्नु पर्छ।यो मामिलामा प्रविधि बजार पहुँच सूचना जस्ता संरचनागत मामिलामा राज्यको भूमिका निर्णायक हुन्छ।हामी सरकारमा हुँदा त्यस अनुसारका योजना कार्यान्वयन गर्ने र नहुँदा तद अनुकूलको कुरा अधारभूत तह देखिनै उठाउने कुरामा शिपालु हुनु पर्छ।किनभने व्यवस्थापिकामा उठाइने हरेक सवाल पहिले जनस्तरबाट उठ्यो भनेमात्र त्यसले राजनीतिक वजन प्राप्त गर्छ।नत्र संसदमा जस्तोसुकै राम्रो कुरा उठाएता पनि त्यो अंकगणितीय फैसलाको मात्र विषय बन्ने खतरा हुन्छ।

 

 

१.७  विकासको प्राथमिक लक्ष्य, व्यक्ति

अहिले हामी दार्शनिक वैचारिक विश्वास, उदाहरणीय व्यवहार र सिर्जनात्मक आचरणको माध्यमले शुद्धिकरण सहित जनविश्वास हासिल गर्न प्रतिष्पर्धा गर्नुपर्ने चरणमा छौँ।हामीले संविधानको प्रगतिशील ब्याख्या गर्दै समाजवाद उन्मुख राष्ट्रको परिभाषा जनताको घरदैलोमा पुय्राउन बाँकी छ।त्यस अनुसारको चरणवद्ध कार्यक्रम लागु गर्न बाँकी छ।हाम्रो लक्ष्य हो नागरिक मर्यादा।मर्यादित नागरिकका लागि प्रगतिशील प्राप्तिको अन्तर्वस्तुलाई पाँच (५) बुँदामा उल्लेख गर्न सकिन्छ; (१) आर्थिकरुपले आत्मनिर्भर (२) बीचारका हिसाबले सचेत(३) ब्यवहारमा संगठित (४) जिम्मेवारीमा नेतृत्वदायी  र (५)सामाजिक ग्राह्यतामा मर्यादित।

१.८  आर्थिक सामाजिक रुपान्तरणका लागि समृद्धि

यो आर्थिक मात्र होइन, अर्थ राजनीतिको सवाल हो जसलाई टुक्र्याउन सकिन्न।हाम्रा विकास योजनाले पहिलो प्राथमिकतामा कुन वर्गलाई राख्छ भन्ने कुरा केन्द्रिय महत्वको राजनीतिक सवाल हो। जातीय छुवाछूत लगायत सबै प्रकारका विभेदको अन्तर्यमा आर्थिक शोषणको अभिप्राय लुकेको हुन्छ।संस्कार, राजनीति, प्रशासनिक तौरतरिका, सेना प्रहरी जेल आदि सबैमा यो कुरा संस्कारको रुपमा देखिन्छ।राज्यले अवसरको घोषणा गर्नुमात्र पर्याप्त हुँदैन। मुख्य कुरा अवसरमा पहुँचको कुरा हो।पहुँचका लागि क्षमता विस्तारको अवसरमा पछि परेकाहरूले पाउनु पर्ने प्राथमिकताको सवाल हो।यस्तो प्राथमिकता सडक देखि विद्युत सञ्चार सम्म र पाठ्यक्रम देखि नेतृत्व विकास सम्म सम्पूर्ण सामाजिक आर्थिक र संस्कारजन्य मामिलामा देखिनु पर्छ। राजनीति वर्गीय हुने हुँदा आर्थिक सामाजिक सांस्कृतिक कारणले पछाडी पारिएकाहरुले पहिलो प्राथमिकता पाउने गरी समृद्धिको योजनाको पहिचान गर्नु, त्यसको पक्षमा जनमत सिर्जना गर्नु र समृद्धिको योजनाको प्रमुख लक्ष्य समन्यायमा आधारित अर्थ राजनीति (Equity based political economy) का लागि सामाजिक रुपान्तरण हुनु पर्छ भन्ने कुरामा प्रतिवद्ध जनमत सिर्जना गर्नु अहिलेको प्रमुख राजनीतिक कार्यभार हो।

१.९  विकासको सामग्रिक सोँच

कोशी प्रदेशको पहिलो आवधिक योजना निर्माण गर्दा विकासका बिभिन्न क्षेत्रलाई सामग्रिक रूपमा परिभाषित गरिएको थियो। जस्तैः

उत्पादनको परिभाषा, उत्पादन – प्रशोधन – भण्डारण – बजारीकरण र ब्रान्डिङ्ग। (ब्रान्डिङ्ग, भौगोलिक लगायत)।

जलश्रोत विकासको प्राथमिकीकरण, खानेपानी – सिँचाई – पर्यावरण – स्थानीय सहभागिता र जलबिद्युत।

स्वास्थ्य, प्रतिकारात्मक र निरोधात्मक – शुद्ध पिउने पानी – सरसफाई र पोषण।

आर्थिक उपलब्धीको मापन, पाल्मा इन्डेक्स (तल्लो ४० र माथिल्लो १० का नागरिक बीचको आयस्तर)।र जिनी को एफिसिएन्ट (आम्दानीको आधारमा जनताबीचको फरक मापन)।

१.१० कोशी प्रदेशको पहिलो आवधिक योजना (२०७६/७७ – २०८०/८१) को मूल नारा,

स्वच्छ – सुखी – समुन्नत प्रदेशको दीर्घकालीन सोचका आधारलाई निम्नानुसार ४/४ उपशिर्षकमा विभाजित गरी कूल १२ शीर्षकमा परिभाषित गरियोः

स्वच्छ; (१) स्वस्थ र सन्तुलित पर्यावरण (२)आधारभुत सरसफाइ (३)नविकरणीय उर्जा र (४) जैविक कृषि।

सुखी; (१) परिष्कृत तथा मर्यादित जीवन (२) सभ्य र न्यायपूर्ण समाज (३)सुशासन र (४) बढ्दो जीवनस्तर।

समुन्नत; (१) उच्च र समतामूलक आय (२) मानवपूँजी निर्माण तथा सम्भावनाको पूर्ण उपयोग (३) सर्वसुलभ तथा आधुनिक  पुर्वाधार एवम् सघन अन्तर आवद्धता र (४) उच्च र दिगो उत्पादन तथा उत्पादकत्व।

१.११  आत्म मूल्याङ्कन

o   प्रदेश योजना आयोगले गर्नुपर्ने आधारभूत तह देखिको परामर्श गर्ने समय पाएन।

o   तथ्याङ्कहरू उपलब्ध थिएनन्।

o   योजनाको प्राथमिकीकरण जनताको माग भन्दा जनप्रतिनिधीहरूको छनौटमा आधारित भएर वजेट बिन्यास गर्नुपर्ने अवस्थामा सरकार रह्यो।

o   योजनाको लागि दवाब दिनेले सामग्रिक विकास भन्दा टोल विशेष र आफ्नो प्रभावलाई विस्तार गर्ने मनसायका साथ गरे।

o   जनसहभागिता, जनताको योगदान, जनताको छनौट र जनताको अनुगमन प्रणाली पहिलेदेखि ध्वस्त पारिएको अवस्था रह्यो।

o   संघीय सरकारको केद्रिकृत मानसिकता, योजनाको दोहोरोपन, केन्द्रिय कानुनको अभावले रिक्तता र मानवीय लगायत सबै प्रकारका साधन श्रोतको नितान्त कमि रह्यो।

o   कोविडको दुष्प्रभावले सीमित श्रोत पनि आकस्मिक स्वास्थ्य क्षेत्रमा बिन्यास गर्नु पय्रो।

१.१२  कुनैपनि योजनाको प्रस्तावमा रहनुपर्ने प्रश्न

o   योजनाले कति अवसर, आम्दानी र मर्यादा अभिबृद्धि गर्छ?

o   योजनाले कस्तो नयाँ सिर्जनशीलता र सहभागिताको नजीर निर्माण गर्छ?

o   योजनाले सामुहिक स्वामित्वको भावनाको विकास गर्छ कि गर्दैन?

o   आर्थिक सामाजिक सांस्कृतिक बिभेदलाई योजनाको निर्माण सञ्चालन र लाभको वितरणको सन्दर्भमा सन्तुलनमा ल्याउन मद्दत गर्छ कि गर्दैन?

o   र, योजना छनौट देखि कार्यान्वयनको चरणमा उल्लिखित चार(४) कुरामा जनचेतनाको विकास गरिन्छ कि गरिन्न?

कथा : रम्नीमा सुबोधराज प्याकुरेल

 हामी रेष्टुराँको टेबुलमा आमने सामने बसेका थियौँ। उसले भनि ‘ म मोटाएकी छैन त?’।मैले भनेँ, ‘कहाँको मोटाउनु म त दुब्लाएकी देख्छु?’ उ उन्मुक्त हाँसी, वरपर सबैले सुन्नेगरी।र थपि, ‘म सँधै यस्तै त हुँ।‘ हाम्रो भेट चार बर्ष पछि एकाएक बाटोमा भएको थियो। म एक तमासले बिस्तारै मोटर चलाउँदै थिएँ।झलक्क देखेँ, परबाट एउटी नारी आउँदै गरेकी।पातलो ज्यान,हावाले उडाइ रहेको रेशमी पछ्यौरी।संयोग, उनको बिपरित दिशामा म जाँदै थिएँ।मैले घ्याच्च ब्रेक लगाउँदा उ आत्तिएकी थिइ।मैले अगाडी सिटको सिसा झारेर सोधेँ, ‘कता?।‘ ‘आम्मै कसरी देख्यौ मिस्टर बिजी मलाई?’ उही ढाँचामा उसको प्रश्न तेर्सीयो।मैले भनेँ, खुरुक्क गाडी चढ अनि बताउँला। ‘अनि, म कता जान हिँडेको मान्छेलाई कता लग्दै छौ उल्टो बाटो?’ मैले सम्झिएँ, ‘अनि” उसले धेरै प्रयोग गर्ने शब्द हो। ‘तिमीलाई मनपर्ने ननभेज खान जाने, हुन्न?’ फेरी उन्मुक्त हाँस्दै उसले भनी, ‘ हुन्छ जाउँ।‘ चार बर्षमा पनि जस्ताको तस्तै तर अलिक पातली भै छौ हो? ‘होइन, म कहिलेकी बल्लीई हुँ र? अहिले त बरु अलिक मोटाएकी पो।‘ ‘अनि तिम्रो खबर बताउ त,सप्पै कुरा भन्नु, हाम्रो भेट टुटेको चार बर्षमा के प्रगति गय्रौ? छोराछोरी के गर्दै छन्? तिमी के गर्दै छौ? लौ लहरै बताउ त।आज पेट भरी कुरा गर्नु पर्छ ल?’ हस्, मैले बेलिबिस्तार लगाएँ।छोराछोरीको खबर, जहानको खबर, मेरो शहर बाहिर जानु र फर्किनुको खबर।सबै खबरमा सन्तोष लिन सकिने कुराहरू थिए। तर मेरो लय र स्वरलाई आफ्नो स्वास प्रस्वासमा तानी रहेकी रम्नीमाले आँखी भौँ तन्काएर म तिर हेरी र भनी, ‘ सुन मिस्टर बिजी, चित्त बुझाउन सिक। म बुझी रहेकी छुँ, तिमी सन्तुष्ट छैनौँ, हो कि होइन?’ ‘बोक्सी रम्नीमा, तिमीलाई कसले सक्ने? मेरो मनको ढुकुटीको ताल्चा खोल्न मात्र हो र फोड्न समेत पारंगत छ्यौ तिमी।‘ मैले हार्नु अवश्यम्भावि थियो। मेरो पेशा परिवर्तन, व्यवसायिक यात्रा, साझेदारबाट भएको धोखा र हुर्किएका सन्तानहरूलाई भन्न पनि नसक्ने र चित्त बुझाउन पनि नसक्ने मानसिक तनावको अवस्था आदिको बारेमा सविस्तार बताएँ मैले।मन हलुको भएको अनुभूति भयो। ‘अनि, हल्का भयौ मिस्टर बिजी?’ उ फेरि खितखिताएर हाँसी।मलाई आफ्नै जीवन र दिनचर्या चित्त बुझिरहेको छैन।त्यो पक्का हो।तर यी बोक्सी, कसरी मेरो मन मष्तिस्क सबै पढछे कुन्नी भन्ठान्दै थिएँ उसले थपी, ‘ जसरी म्यामले सबैसँग रमाइदिन जान्नु भएको छ नि हो.. त्यसैगरी तिमी पनि एडजस्ट गर्न सिक, बुझ्यौ? कमायौ हुर्कायौ सबैलाई समर्थवान बनायौ र अहिले थाहा भयो कि तिमीसंग आफ्नो मात्र त केही पनि बाँकी रहेनछ।सबै कि जिम्मा लगायौ कि सिध्यायौ।अब न कमाउने उमेर छ न अवसर छ न हात थाप्ने आँट छ। अनि, हो कि होइन मिस्टर बिजी?’ मैले भनेँ ‘हो ठ्याक्कै कुरा त्यही हो। तर यति सटिक अन्दाज गय्रौ कसरी?’ उसले भनी, ‘यो त घर घरको कथा हो।मेरा सन्तान तिनैजना बिदेश गए।उतै भासिए।छोरा छोरी खासमा आमाका मात्र हुँदा रहेछन। बाउ संग त अन्तरंग कुरै हुँदो रहेनछ। नाति नातिना उतैका भए।दुई पटक हामी पनि छोराछोरीका देश गयौँ र कसम खाएर फर्कियौँ, लौ सकेसम्म नजाने।मैले अरुले जस्तो नाति नातिनाको सुत्केरी स्याहार्न परेन। छोरा छोरीले म संग अन्तरंग कुरा गर्छन। बेला बेलामा पैसा पनि पठाउँछन।हाम्रो त्यही सानो दुई तले घर छ।तल्लो तला भाडामा लगाउँछु। मेरो पेन्सन आउँछ, बाइस हजार। बुझ्यौ? उहाँको आउँदैन।प्राइभेटमा काम गरेको नि त।त्यसैले मैले घरको भाडा उठाउने र आफ्नै खल्तीमा राख्ने काम श्रीमानजीलाई दिएकी छुँ। अनि बुझ्यौ?’ मैले भनेँ, ‘मेरो भाडा लगाउने कुनै कुरा छैन, तिमीलाई थाहा छ पेन्सन आउने काम गरिएन।दुइटा नियमित आम्दानी छ मेरो। एउटा बाह्र लाखको मुद्दती खाता छ जसले महिनाको एघाह्र हजार ब्याज दिन्छ।अर्को ज्येष्ठ नागरिक भत्ता महिनाको चार हजार।नागरिक भत्ताको रकम यता उता दान चन्दा दिएर सक्काउँछु।खासमा त्यतिले पनि पुग्दैन।कमाएको बेलामा गरेको सर सहयोगले गर्दा धेरैले आश गर्दा रहेछन्।‘

यति लामो चर्चा गरुन्जेल मैले सकेसम्म कम ट्राफिक हुने बाटोमा गाडी घुमाई रहेँ।मलाई आजको समय कहिल्ये नसक्कीयोस जस्तो लागि रहेको थियो। आखिरमा अति भयो जस्तो लाग्यो र एउटा शान्त ठाउँको सफा रेष्टुराँमा गाडी रोकेँ र हामी टेबुलमा पुग्यौँ।मैले मेनु उनको अगाडी सारि दिएँ। उसले सर्रर आँखा दौडाई र छानी, चिकेन ड्रम स्टिक, आलु साँधेको। ‘अनि, हुन्छ?’ उसको प्रश्नले झस्कायो मलाई। ‘कति मन परेको तिमीलाई सँधैउही कुरा?’ मेरो टिप्पणी सुन्ना साथ उसले भनी, ‘ लौ जाउँ त पिज्जा खान।‘ मैले भनेँ, ‘तिम्रो रहर नै मेरो रहर।‘‘अब भैगो।आजलाई यहीँ ठिक छ।‘उसले भनी।

एकाएक हामी शान्त भयौँ।मैले उसलाई गहिरिएर हेरेँ।उसले अर्डर गरेको शित्तल लस्सी आइपुगेको थियो र उ स्वाद लिएर पिउँदै थिइ। अनुहार मलिन देखेँ।लगाएको नक्कली कुन्डल खुइलिएको।अनुहार मलिन मलिन।आँखा गाला चिउँडो घाँटी सबै तिर मेरा आँखा घुमी रहे।मनमनै गमेँ, रम्नीना दुब्लाई छ, कमजोर भई छ। ‘अनि, मेरो पीर लाग्यो?’ उसले ठूलो स्वरमा सोधी, म झस्किएँ। मेरो मनमा कुनै कुरा पनि नलुक्ने भयो। कसरी थाहा पायौ?भनेर मैले प्रश्न गरेँ। उसले भनी, ‘ म तिमीसँग सँधै नजिक हुन्छु।तिम्रो भाव म कल्पनामा पढ्छु। तिम्रो हाउभाउ मेरो वरिपरि हुन्छ।तिमीलाई पो वास्ता हुन्न।मलाई त एकएक थाहा हुन्छ, कसैलाई नसोधी थाहा पाउँछु म। मलाई मेरो भगवानले बताउनु हुन्छ।मलाई थाहा नहुने एउटा मात्र कुरा छ, कि तिमी कहाँ छौ।त्यो थाहा पाउन पाए क्या मज्जा हुन्थ्यो। तिमीलाई हजार पटक भनेँ, तिमी कतै जाँदा मलाई एक लाइन खबर गर्ने गर, स्वास्थ्य कस्तो के छ, बाबा महिनामा एक पटक मात्र भएपनि एउटा सन्देश मात्र भएपनि पठाउने गर।मान्यौ? अनि अहिले के को पीर? मलाई थाहा छ, भोलि देखि तिम्रो ढाँचा उही त हो।‘

हामी संगै हुर्क्यौँ बढ्यौँ र पढ्यौँ। मेरो बाल्यकाल र किशोर अवस्थामा मेरो पहिरन पढाई देखि खाजा पानी सम्म खासमा उसले जिम्मा लिएकी थिइ।म स्कुल नगएको दिन घरमै हेर्न आइपुग्थी।तर म, उ अनेकौँ दिन हाजीर हुन नआउँदा पनि वास्तै गर्दैन थिएँ।जब तंग्रिएर उ स्कुल आउँथी, म खुब रमाउँथेँ।तर उ ठुस्स पर्थी।जे भएता पनि सोध्न छोडदिन थिइ ‘ आउ खाजा खाउँ, पानी पियौ? बिहान के के खाएर आएको? होमवर्क गय्रौ? यो फोहर के गरी पाय्रौ लुगामा हँ? ‘ मलाई उ संगको संगतले अति पराश्रयी बनाएको हुनु पर्छ।कति तिखा आँखा, कति अन्वेषी नजर? मैले निर्धक्क संग भनेँ, ‘रम्नीमा मलाई अचेल तिम्रो साह्रै सम्झना आउँछ। र, खासमा तिमीले गरेको मेरो स्याहार सुसार र वास्ताको सम्झना उत्पात आउँछ।अनि तिमीले जस्तो वास्ता गर्ने कोही भएन, झन हुने छैन भन्ने कुराको त्रास पनि लाग्छ। अनि मनमनै गम्छु, तिमीलाई पनि वास्ता गर्नेहरू छन कि छैनन होला? सन्तान विदेशमा छन्।नातागोता इष्टमित्र संगको आवतजावतले मन भुलाउँछ भन्छन।तिमी के गर्दी हौ? कमजोर पो हुँदै गयौ कि? कुनै रोगब्याध छ कि? यस्तै यस्तै। ‘मिस्टर बिजी, मेरो जस्तै वास्ता परिवारका अरुको पनि गर।अनि, ठुस्किएर मनमै पाक्ने होइन मान्यवर, खुलस्त संग सरोकार प्रकट गर्ने गर।भन्न त भन्छन बैँस जाओस बानी नजाओस।तर आफ्नो सुरक्षाको लागि भएपनि अब बानि फेर।म थोडै तिमीलाई सम्हाल्न आउन सक्छु? अर्को जुनीमा चाहीँ पक्का आउँला ल?’ एकाएक मेरो हत्केलाको उल्टो पटि उसको हत्केला बिसाई। हाम्रा आँखा जुधे।दुबै जना मुस्कायौँ।त्यो मुस्कान यसरी मेरो मनमा सजियो कि त्यो क्षण धर्तिको अनुपम उपहार बनेर मेरो मात्र निष्कंटक निधि त्यो निमेष मेरो मुटुमै बसिरहेको छ। ति हातहरू छुट्टिन मानीरहेका थिएनन्।

जाउँ? मेरो प्रश्नमा उसले भनी, ‘ मलाई डिपार्टमेन्ट स्टोरमा छोडि देउ।‘ मैले भनेँ, ‘ म घर सम्म पुय्राइ दिन सक्छु।‘ एकाएक रम्नीमा उज्याली भई र मलाई लयालु स्वरमा भनी, ‘मिस्टर गम्भीर, जरुरत छैन। म रिसाएको बेलामा उसले मलाई पुकार्ने नाम हो मिस्टर गम्भीर। कमसेकम महिनामा एक पटक आफ्नो हाल खबर मलाई पठाइदिने गर। बस् त्यति भए पुग्छ। अनि, म के गर्छु थाहा छ? मैले कल्पनामा लिएको तिम्रो खोज खबरसंग तिमीले पठाएको समाचारलाई दाँज्छु।हुन्छ?’

यसरी हामी छुट्टियौँ।हाम्रो बीचको सम्बन्ध मेरो लागि धर्तिको पवित्रतम् सम्बन्ध हो।मेरो बारेमा अन्तरकुन्तर जान्ने बुझ्ने अध्यात्मिक शक्तिले लैस छे रम्नीमा। कुरै कुरामा उसले आज अर्को जुनीमा मलाई सम्हाल्न आउने वाचा गरेकी छ। यो जुनीमा हामी पवित्र प्रेमीको भुमिकामा रहन किन पाउँदैनौ? किन पुरुष र नारी बीचको प्रेमलाई हाम्रो समाजले ओछ्यानमा लगेर विद्रुप बनाइ दिन्छ? ओ रम्नीमा, तिम्रो यो साथी अब मिस्टर बिजी रहेन क्या। उसको फुर्सत बढेको छ र फुर्सत संगै छटपटी।

Subodh.Freenep@twitter.com                                                            ०८० असोज११बिराटनगर।

Subodh.Freenep@Gmail.Com

 

 

विकासः सुबोधराज प्याकुरेल

 

 

 

                                              

विकासको अर्थ सक्षम सन्तुष्ट समान स्वतन्त्र र मर्यादित नागरिकको विकासको लागि अवसर निर्माण गर्नु हो।

·       समाज वर्गमा विभाजित छ।अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थिति पनि वर्गीय नै छ।पुँजीवाद साम्राज्यवादी शोषणको आधारमा नै अगाडि बढेको छ।विश्व साम्राज्यवाद अन्तर्राष्ट्रिय पुँजीपतिहरूको स्वार्थमा चल्न वाध्य छ।जी ७, नेटो वा त्यस्तै अनेक समुहगत साझेदारीमा उनीहरूकै स्वार्थ मिल्ने तथाकथित अन्तर्राष्ट्रिय विधि प्रकृया बनाइएको छ।घरी घरी रुल-बेस्ड (नियमवद्धता) को कुरा उठाएको पाइन्छ।तर विश्व इतिहास साक्षी छ, अफ्रिका देखि एशिया सम्म अमेरिकी-युरोपेली नाङ्गो शोषणलाई अस्विकार गरे वापत धेरै प्रगतिशील र जनताबाट चुनिएका शासकहरू सैनिक हस्तक्षेपबाट मारिएका छन्।कङ्गो, इण्डोनेसिया, लिबिया, इराक आदिका घटना साक्षी छन्।अफ्रीका यतिबेला चर्चामा छ जहाँ अझैपनि फ्रान्सेली मुद्रा चल्छ जबकी फ्रान्स आफै युरो चलाउँछ।भर्खर सैनिक विद्रोह भएको नाइजर युरोपको आणविक भट्टिलाई आवश्यक पर्ने युरेनियमको ४० प्रतिशत उत्पादन गर्ने देश हो।त्यहाँका सबै खानीको मालिक फ्रान्सेली कम्पनी हुन।त्यहाँको युरेनियमको उत्पादनले युरोप उज्यालो छ तर नाइजरको ९३ प्रतिशत जनता बिना बिद्युत बस्छन। र खानीको आम्दानीको ६० प्रतिशत युरोपेली कम्पनीले लैजान्छन।त्यहाँ बालश्रम लगायत सबै प्रकारका विकृति छ।इजराइलले प्यालेष्टाइनको ६० प्रतिशत भूभाग कब्जा गरीसक्यो र अझै विस्तार गर्दै छ।विश्व ब्यापार संगठन मार्फत निर्वाध ब्यापारको सम्झौता भयो।तर अनेक बहानामा अहिले विश्व साम्राज्यवादीहरू नाकाबन्दी लगाइरहेका छन।त्यसैको सिको भारतले नेपाललाई बारम्बार नाकाबन्दी लगाउने गरेको छ।भर्खरै भारतमा भा रू २०० प्रति किलोको भाउ पुगेपछि भारतले नेपाली गोलभेँडाको आयात खुला गय्रो। तर आफ्नो उत्पादन सुरु हुनासाथ अहिले भैरहवा र बिरगञ्जको नाकाबाट सीमित र मेचीबाट आयात बन्द गरीसक्यो।नेपालबाट बढीमा नेपाली १३० रुपियामा निर्यात भएको थियो।नेपाल-भारत बीच कृषिका प्राथमिक वस्तुको आयातमा नेपालले वन्देज लगाउन नपाउने सम्झौता छ।१९५४ मा सोभियत संघले युक्रेनलाई दिएको भूभागलाई बहाना बनाएर भइरहेको विवाद अर्को साक्षी छ।वार्सा सैनिक गठबन्धनलाई भङ्ग गर्दा जर्मनी बाहेकमा नेटोको विस्तार नगर्ने वाचा थियो तर त्यस यता रुसका वरिपरि रहेका १५ देशमा नेटोको विस्तार गरियो।अहिले रुसको ढोकैको युक्रेनलाई नेटो सदस्यता दिने भनेपछिको द्वन्द्व हामी देखिरहेका छौँ।अमेरिकी राष्ट्र्पति आइजन आवरले १९६१ मा अमेरिका सैनिक औद्योगिक सञ्जालको पकडमा पुग्ने खतरा औँल्याएका थिए।अक्सफामको प्रतिवेदन अनुसार विश्वका १५ प्रतिशत धनाढ्यको हातमा विश्वको ८५ प्रतिशत सम्पति थुप्रिएको छ।कोरोनाकालमा अन्तर्रराष्ट्रिय कम्पनीहरूको आम्दानी ४० गुणा सम्म बढ्यो। अमेरिकी डलरमात्र यस्तो मुद्रा हो जसको सुरक्षणमा केहीपनि राखिन्न तर अन्तर्राष्ट्रिय ब्यापार र मुद्रा मानक त्यही डलर मानिन्छ।अहिले ब्रिक्स लगायतको पहलकदमी र स्थानीय मुद्रामा कारोबारको सुरुवात त्यसैको प्रतिवाद स्वरुपको प्रतिकृयाहो।अफ्रिकालाई नवउपनिवेश बनाउन लिइएको ढाँचा के थियो भने, उनीहरूलाई खाद्यान्न लगायत अत्यावश्यक उत्पादन गर्नबाट रोकेर पश्चिमा देशका लागि आवश्यक औद्योगिक प्रयोजनका कृषि लगायतका उत्पादनमा केन्द्रित गर्ने ताकी खरीदकर्ताको नाताले उनीहरूको उत्पादनको मूल्य आफैले तोक्न पाइयोस।धनी राष्ट्रहरूले आर्थिक शंकट परेको बेलामा अथवा हतियार सम्बन्धी अनुसन्धान गर्न अथवा नयाँ खोज सम्बन्धी काम गर्न ठूला कम्पनीहरूलाई अर्बौँ अर्ब सहुलियत र अनुदान दिने गरेका छन्।तर ८०० भन्दा बढी ठाउँमा सैनिक अखडा राख्ने अमेरिकाको ३३ हजार पूर्व सैनिक घरबार बिहीन छन्।१५ लाख पूर्व सैनिक गरिबीको रेखा मुनी छन।युक्रेनमा ११३ अर्ब डलर सहयोग गरिसक्दा अमेरिकाका २५ प्रतिशत मानिस राति भोकै सुत्नु पर्ने अवस्थामा पुगेका थिए।अहिले ५७ प्रतिशत अमेरिकीहरू सँग १ हजार डलर आफ्नो सञ्चित रकम छैन।अर्थात अरु मुलुक माथि थिचोमिचो गरेर गरिएको कमाई मुट्ठीभरको हातमा पर्छ।अमेरिकामा आधा भन्दा बढी राष्ट्रिय सम्पति जम्मा १२ परिवारको हातमा छ।सार्वजनिक सञ्चार लगायत सबै औद्योगिक, वाणिज्य र मुद्राको कारोबार उनीहरुकै स्वामित्वमा छ। कतिपय देशहरू पहिले विदेशी मुद्रा आउँछ भनेर विदेशी लगानीकर्तालाई स्वागत गर्न उत्सुक हुन्छन।तर आम्दानी लैजाने बेलामा ति कम्पनीले तिर्ने आन्तरिक कर राजश्व भन्दा बढी वैदेशिक मुद्रा ओसारी सक्छन।अनि दीर्घकालमा त्यो घाटा पुर्ताल गर्न नयाँ कम्पनीलाई स्वागत गर्नुपर्छ अथवा अन्तर्राष्ट्रिय लगानीकर्तासँग ऋण माग्नु पर्छ।अन्तर्राष्ट्रिय कम्पनीहरू कुनै एक देशमामात्र सीमित हुँदैनन।त्यसैले ति कम्पनीको प्रभाव र दवाब पनि विश्वब्यापि हुन्छ।र, तिनलाई जुन देशमा उनीहरूको मुख्यालय हुन्छ ति देशको अगुवाईमा साझेदार मुलुकहरूले संरक्षण गर्ने गर्छन।हामी यतिबेला वैदेशिक लगानीलाई आतुरतापूर्वक स्वागत गर्ने परिस्थितिमा छौँ।र त्यसको परिणाम प्रति सचेत हुनुपर्ने अवस्था पनि छ।

·       चिनले आफ्ना नागरिकलाई गरीबीको दुष्चक्रबाट मुक्त गर्न औद्योगिकरणसँग कृषिलाई गाँस्ने नीति लियो।आधारभूत आवश्यकताका सबै सामानमा आत्मनिर्भर हुने र विशिष्ट ज्ञान तथा प्रविधीको मामिलामा वैदेशिक लगानीलाई स्विकार गर्ने नीतिले गर्दा चिन आजको अवस्थामा आइपुगेको छ।उसले निजी पुँजीलाई सामुहिक राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको मातहतमा राखेको छ।वैदेशिक लगानीका प्रतिष्ठानबाट चिनियाँहरूले सिकेका छन् र आफ्नै विज्ञताको विकास गरेका छन्।

·       हाम्रो संविधानले सार्वजनिक निजी र सहकारी गरी तीन खम्बे अर्थनितिको कुरा गरेको छ।मौलिक अधिकार अन्तर्गत मानव जीवनका लागि आवश्यक पर्ने सबै अधिकार र सुविधा नागरिकलाई प्रदान गर्नुपर्ने दायित्व राज्यले अंगिकार गरेको छ।राज्यको उन्नतिमा जनताको प्रगतिशील प्राप्तिको कार्यनिती निर्देशक सिद्धान्तमा लिपिवद्ध गरिएको छ।र, निर्देशक सिद्धान्तले परिलक्षित गरे अनुरुप राज्य कृयाशील छ कि छैन भनेर सम्परिक्षण गर्न संसदीय समितिको प्रावधान समेत राखेको छ।

·       उल्लिखित परिदृश्यमा एमालेको नेतृत्वमा रहेको नेकपाको सरकारले तत्कालीन प्रदेश १, कोशी प्रदेशमा पहिलो आवधिक योजना (२०७६/७७ – २०८०/८१) ल्याउने जिम्मेवारी पायो।ढिलो गरी प्रदेश योजना आयोग बनेको र आधारका रुपमा आवश्यक पर्ने मानव संसाधन र अद्यावधिक तथ्यांकको कमिका कारण चाहे जस्तो परिपक्व बनाउन सकिएन।योजनालाई आत्मसात गर्ने, संसदीय छलफल मार्फत प्रदेशव्यापि प्रचार गर्ने काम हुन सकेन।तथापि कोशी प्रदेशको दीर्घकालीन योजनाले प्रशंसा पाएको थियो।हामीले सरकार छोडुन्जेल हाम्रो योजनाको बिभिन्न शिर्षकमा भएका उपलब्धी ७० देखी ९० प्रतिशत सम्म रहेको अभिलेख छ।योजनाको वितरण समानुपातिक थियो।कामको गुणस्तर सन्तोषजनक थियो।सिर्जनात्मक ढंगले काम गर्ने मामिलामा संघीय सरकारको सहयोगमा कमि, कानून र मानव संसाधनमा कमि लगायत भौतिक र संरचनागत समस्याका कारण सम्भावना र लक्ष अनुरुपको काम गर्न सकिएन।आम नागरिक र जिल्ला समन्वय समितिलाई अनुगमन समन्वयको काममा संलग्न गर्न सकेको भए र योजना छनौटको कामलाई टोल तह देखि नै सर्वपक्षीय नागरिक समुदाय संघ/संगठन संगको अर्थपूर्ण बैठकद्वारा सम्पन्न गर्न सकेको भए जनसरोकार र जन-अनुगमन अझ प्रभावकारी बनाउन सकिन्थ्यो।

·       जसरी नेपाल विश्वको प्रतिमुर्ति हो त्यसैगरी कोशी प्रदेश पनि नेपालको प्रतिमुर्ति हो।विश्वको अग्लो सगरमाथा देखि ५८ मिटरको केचनाकवल यो प्रदेशमा छ।नेपालको मानव विकास सूचकांकमा प्रदेश अगाडी छ।खाद्यान्न उत्पादनका दृष्टिले अग्रणी छ।माछा, मासु, मकै, भटमास, दुध, तरकारी आदिमा आत्मनिर्भरमात्र होइन कि निर्यातक प्रदेश हो।चीया,अलैँची, सुपारी जस्ता नगदे उत्पादनमा एकाधिकार रहेको अवस्थाका साथ अन्य प्रदेश भन्दा धेरै अगाडी छ।९९ प्रतिशत चीया र ८० प्रतिशत अलैँची यहीँ हुन्छ।पर्यटनको अथाह सम्भावना छ।नेपालका सबै जातजातीको बसोबास भएको रमणीय फुलवारी हो कोशी प्रदेश।जाबिद्युतमा १५ हजार मेगावाट भन्दा बढीको सम्भावना भएको नेपालको औद्योगिक राजधानी पनि हो।२००७ र त्यस अघिका राजनितिक आन्दोलन तथा सबै प्रजातन्त्रिक आन्दोलनको अगुवाई कोशी प्रदेशले गरेको छ।बाङ्गलादेश, सिक्किम, बङ्गाल, बिहार, भुटान र चिनसँग नजिक रहेको तथा चिन जोडने किमाथांका सडक योजना समेत रहेकोले वाणिज्य तथा अन्तरदेशीय ब्यापारका हिसाबले पनि कोशी प्रदेशको विकास सम्भावना उच्च छ।शिक्षा, स्वास्थ्य, नगदे बाली, खाद्यान्न, उद्योग, जलबायु, सीमापारको पहुँच, विविध संस्कृति, वन पैदावार, आधारभुत सुबिधा र संरचनाको हिसाबले पनि प्रदेश अगाडी छ।विकासको स्थिति र सम्भावनालाई सामाजिक न्यायको ढाँचामा उपयोग गर्ने राजनीतिक वैचारिक दृष्टिकोँण नै आजको मुख्य कार्यदिशा हुनु पर्छ।हाम्रो पार्टीको तत्कालीन कार्यभार पनि यही हो।यहि विषयलाई जनताको सचेत एजेन्डा बनाउन सक्नु पर्छ। र पार्टी पंक्ति यो मामिलामा नेपाली नागरिकको अगुवा दस्ता बन्न सक्नुपर्छ।पार्टीले सामाजिक न्यायको विषय बनाउने भन्ने कुरा चेतना, संस्कार र ब्यवहारको परिमार्जन विकास र शुद्धिकरणसँग समेत गाँसीएर आउने कुरा हो।

·       अहिले हामी दार्शनिक बैचारिक विश्वास, उदाहरणीय ब्यवहार र सिर्जनात्मक आचरणको माध्यमले शुद्धिकरण सहित जनबिश्वासको मामिलामा श्रेष्ठताको लागि प्रतिष्पर्धा गर्नुपर्ने चरणमा छौँ।कतिपय मामिलामा यो कुरा पार्टी परिवार भित्र पनि लागु हुने कुरा हो।यही कार्यशैलीले बिपक्षी अथवा निरपेक्ष ब्यक्तिलाई समेत समेट्दै पार्टीको विस्तार गर्नु र जनताको हैसियत स्थापित गर्नु हाम्रो दायित्व हो।हामीले संवैधानिक प्रावधानको प्रगतिशील ब्याख्या गर्दै समाजवाद उन्मुख राष्ट्रको परिभाषा जनताको घर दैलोमा पुय्राउन बाँकी छ।यसको लागि चरणवद्ध कार्यक्रम लागु गर्न बाँकी छ।तथापि सबैको साझा मान्यताको हिसाबले भन्न सकिन्छ कि हाम्रो लक्ष हो नागरिकको मर्यादा।अर्थात मर्यादित नागरिकका लागि प्रगतिशील प्राप्ति।यसलाई पाँच बुँदामा उल्लेख गर्न सकिन्छ; आत्मनिर्भर – सचेत – संगठित –नेतृत्वदायी ‍- मर्यादित नागरिक।यसलाई विस्तारित रुपमा ब्याख्या गर्दा, आर्थिक रुपले आत्मनिर्भर, बीचारका हिसाबले सचेत, व्यवहारका मामिलामा सामुहिक, जिम्मेवारिवोधका हिसाबले नेतृत्वदायी र यति भएपछिको स्वाभाविक परिणति, मर्यादित नागरिक।

·       हाम्रो बैचारिकी अनुसार सरल सहृदयी र अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको पक्षधरता सहित पनि हामी हाम्रा जनपक्षीय कामको वकालत गर्न सक्छौँ।कमजोर पृष्ठभुमिमा पनि देशभित्र र बाहीरका  कायम गर्दै बिपक्षीसँग चतुरतापूर्वक व्यवहार गर्न सक्छौँ।जस्तै, सन् २०३० सम्मको लागि विश्वले पारित गरेको दिगो विकाश लक्ष्य।यसले सबै प्रकारका गरिबीको उन्मुलन गरी मानव, पृथ्वी र समृद्धिको लागि एक समान, न्यायपूर्ण र सुरक्षित विश्व निर्माण गर्ने परिकल्पना गरेको छ। दिगो विकास लक्ष्यका ५ स्तम्भको ब्याख्या ५ शिर्षकमा यसरी गरिएको छ (१) पृथ्वीः पृथ्वीमा रहेका प्राकृतिक साधन स्रोत र वातावरण भावी पुस्ताका लागि संरक्षण गर्ने (२) मानवः सबै प्रकारका गरिबी र भोकमरीको अन्त्य गर्ने र मर्यादा एवम् समानता कायम गर्ने (३) समृद्धिः प्रकृतिसँग सामन्जस्यता कायम गर्दै समृद्ध र समुन्नत जीवनको सुनिश्चितता गर्ने (४) शान्तिः शान्तिपूर्ण, न्यायसंगत र समावेशी समाजको निर्माण गर्ने र (५) साझेदारीः सशक्त विश्वव्यापी साझेदारीद्वारा दिगो विकासका एजेन्डाहरुको कार्यान्वयन गर्ने।दिगो विकासका लक्ष्यका १७ लक्ष्य मध्ये समुन्द्रसँग सम्बन्धित बुँदा १४ बाहेक बाँकी सबै हाम्रो प्रत्यक्ष सरोकार र जिम्मेवारीको सवाल हो।त्यस बाहेक संयुक्त राष्ट्रसंघको प्रावधान अनुसार नेपालले हरेक वर्ष राष्ट्रिय मानवअधिकार कार्य योजना तयार गरेर सम्पूर्ण विकास गतिविधिहरू त्यससँग सामञ्जस्य गरेरमात्र सञ्चालन गर्नु पर्छ।त्यो दस्तावेज सबै सरकारी निकायमा पठाइएको हुन्छ ।र ,योजना र वजेट निर्माण गर्दा मध्यनजर राखिन्छ।

·       ०७९/८० को केही तथ्याङ्क निम्नानुसार छः

o   भारतसँग खरीद गरिने बिजुलीको भाउ (प्रति युनिट) १०|६२

o   भारतलाई बिक्री गरिने भाउ प्रति युनिटः            ७|७४

o   विद्यार्थीहरुले वैदेशिक शिक्षाका लागि लगेको १ खर्ब।त्यस अघि-६७ अर्ब र त्यस अघि-२५ अर्ब।

o   पर्यटनः

§  विदेशी पर्यटनबाट आय-६१ अर्ब।नेपालीले वैदेशिक पर्यटनमा गरेको खर्च- ४४ अर्ब।

·       रेमिट्यान्सः

o   १२.२० खर्ब।०७८/७९-१०.९ खर्ब। ०७७/७८- ९ खर्ब।

o   वित्तीय घाटा ४.८६ खर्ब।

·       ऋणः

o   २२.१८ खर्ब।जीडीपीको ४१.२%

 

 

·       आयात/निर्यातः

o   आयात – १६.११खर्ब।निर्यात –१.५७ खर्ब।भारतसँग ब्यापार घाटा–९.२१ खर्ब।

 

·       मूल्य वृद्धिः

o   सरदरः ७.७४%। खाद्यान्नमा १०%।मरमसलामा १२%।

·       राष्ट्रिय ऋणः

o   २२.१८ खर्ब।कूल राष्ट्रिय आयको ४१.२%

·       उल्लिखित आर्थिक मौद्रिक क्षेत्रका बाहेक हामी निम्न ३ बाधाको चूनौती समाधान गर्नुपर्ने चरणमा छौः

o   चिन्तनका हिसाबले सामन्ति बडप्पन र हेपाइतीको सोँच अहिले पनि हावी छ।

o   सार्वजनिक प्रशासन नोकरशाह, दलाल पूँजीवादी प्रभावमा छ।

o   राज्य र यसका तमाम निकायहरू माथिल्लो ढाँचा देखि नै शत्ताको आधार जनताबाट टाढिँदै सरकार देखि सरकार सम्मको चक्रब्युहमा परेका छन्।

·       उल्लिखित संदर्भमा कोशी प्रदेशको आवधिक योजना बनाएर प्रदेशका साधन श्रोत र क्षमताको अधिकतम परिचालन गरिएको थियो।योजनाले अङ्गिकार गरेको केही सैद्धान्तिक पक्षको यहाँ चर्चा गर्नु सान्दर्भिक हुनेछः

o   उत्पादनको परिभाषाः उत्पादन- प्रशोधन- भन्डारण- बजारीकरण र ब्रान्डीङ्ग।

§  ब्रान्डीङ्गको अर्थ भौगोलिक अथवा विशिष्ट पनि हुन्छ।जस्तै भारतले सन् २०२२ को ब्रान्डीङ्ग मा मिथिला-मखाना लाई लिएको छ।त्यसको उत्पादन नेपाल भारतको सीमा क्षेत्र तराईमा हुन्छ।मिथिला क्षेत्रमा मखनाको उत्पादन प्रशोधनमा र बजारिकरण र अन्तर्राष्ट्रिय ब्रान्डीङ्गका लागि सरकारी संगठित यत्न सुरु गरिसकिएको छ।

o   जलश्रोत विकासको परिभाषाः जलश्रोत सम्बन्धी योजनाले आफ्नो क्षेत्रमा गर्नुपर्ने प्राथमिकीकरण क्रमशः खानेपानी- सिँचाई- पर्यावरणीय सन्तुलन- स्थानीयको सहभागिता र अन्त्यमा जल बिद्युत।

o   स्वास्थ्यको योजनाः प्रतिकारात्मक र निरोधात्मक स्वास्थ्य- शुद्ध पिउने पानी- सरसफाई र पोषण।

o   आर्थिक उपलब्धीको मापनका लागिः पाल्मा इन्डेक्स र जिनी-को एफिसिएन्ट मार्फत आयको प्रगतिशील वितरणको परिक्षण।

 

 

 

 

·       योजनाको मूल नाराः स्वच्छ-सुखी-समुन्नत प्रदेशको दीर्घकालीन सोचका आधारलाई निम्नानुसार ४/४ उपशीर्षकमा विभाजित गरी १२ शिर्षकमा परिभाषित गरियोः

स्वच्छः (१) स्वस्थ र सन्तुलित पर्यावरण (२) आधारभूत सरसफाई (३) नविकरणीय उर्जा र (४) जैविक कृषि।

      सुखीः (१) परिष्कृत तथा मर्यादित जीवन (२) सभ्य र न्यायपूर्ण समाज (३)सुशासन र (४)             (बढदो) जीवनस्तर।

समुन्नतः (१) उच्च र समतामूलक आय (२) मानव पूँजी निर्माण तथा सम्भावनाको पूर्ण उपयोग (३) सर्वसुलभ तथा आधुनिक पूर्वादार एवम् सधन सघन अन्तर आवद्धता र (४) उच्च र दिगो उत्पादन र उत्पादकत्व।

 

नेकपा(एमाले) कोशी प्रदेशको प्रशिक्षण कार्यक्रममा प्रस्तुत।

दस्तावेज हेर्नः

www.SubodhFreenep.blogspot.com

सम्पर्कः

Subodh.Freenep@Gmail.Com

Portable: 98510-26841.